نویسنده: علی اکبر عطرفی
 

میرزامحسن (ح 1285-1333 ش) فرزند ملا حسنعلی، عماد الفقرا متخلص به حالی در اردبیل به دنیا آمد. وی از جمله‌ی شاعران خوشنویس و عارف فقیه و نویسندگان و مترجمان پرکار است. اشعاری به زبان ترکی و عربی نیز دارد. دیوان او در 1333 ش با مقدمه‌ی فرزندش احمد خوشنویس در تهران چاپ و منتشر گردید که بخش اول آن به زبان ترکی شامل مراثی و نوحه‌ها در رثای حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) است. بخش دوم به زبان فارسی با همان محتوی است ولی شامل تمام اشعار حالی به زبان فارسی نیست. قصیده‌ای درباره‌ی واقعه‌ی غدیر خم سروده است که ابیاتی چند از آن به شرح ذیل است:

صبح سعادت دمید عید ولایت رسید *** فیض ازل یار شد نوبت دولت رسید
وقت رجوع نبی از سفر کعبه شد *** منزل خُم رازحق حکم اقامت رسید
دست علی بر گرفت بُرد به بالای سر *** تا به همه مردمان دیدن طلعت رسید
گفت ایا مردمان آمده بلِّغ ز حق *** چون تو رسولی بگو عهد وصایت رسید
من به همه مؤمنان گشته‌ام اولی ز حق *** هم به شه لافتی حکم ولایت رسید

حالی در اواخر زندگی کربلا را مقیم شد و در همانجا درگذشت. تألیفات حالی که بعضی از آنها چاپ شده است بدین قرار می‌باشد: آینه‌ی بینایان، در شرح کلمات عربی قصار باباطاهر عریان، در 1337 ش چاپ شده؛ آیات الرجعة، در اثبات رجعت شخصیت آل محمد، تهران 1318ش؛ اشارت و لوی، در شرح مثنوی، تهران 1357 ق؛ افاضه‌ی روحیه، ترجمه‌ی کتاب قطب‌الدین شیرازی، شیراز 1332 ق؛ تذکرة السالکین، مثنوی، تهران 1328ش؛ تصفیة المشرب، تبریز، بی‌تا؛ دیوان اشعار فارسی و عربی، که جلد یکم آن به اهتمام صبا مراغه‌ای به چاپ رسیده، تهران 1371 ق و مجلد دوم آن با رساله‌ی افاضه‌ی روحیه یک جا چاپ شده است، تهران 1331 ش؛ رساله در تصوف، تبریز 1333 ش؛ رساله‌ی گمنام، که با رسایل خواجه عبدالله انصاری یک جا چاپ شده است، شیراز 1351ق؛ سخنان حضرت رضا (علیه السلام) ترجمه‌ی منظوم قصیده‌ی هائیه در شخصیت حضرت رضا (علیه السلام)، تهران 1367 ق؛ شرح ضیع العقود، آخوند ملا علی قزوینی، اردبیل 1333 ق؛ غررالحکم و دررالکلم، منظومه‌ای که ضمن مجموعه‌ی انهار جاریه به چاپ رسیده، شیراز 1343-1346 ق؛ قصیده‌ی عشقیه، شعر عربی؛ مجموعه‌ی مراثی و سینه‌زنیها، تهران 1333 ش؛ مدایح المرتضویه؛ مشواق الحقیقة، تهران 1337ش؛ منظومه‌ی فصل الخطاب، ترجمه به عربی؛ ترجمه فارسی انوار الولایة، از قطب‌الدین محمد ذهبی؛ بصایر الدرجات؛ سخنان کوتاه حضرت علی (علیه السلام)؛ دیباچه‌ی منظومه برسبع المثانی، نجیب‌الدین رضا؛ حاشیه بر گلشن‌راز، شیخ محمود شبستری؛ رساله‌ی کوتاهی در تصوف که حاوی احادیث و سخنان چهل تن از علمای متقدم، در ستایش طریقه‌ی صوفیه‌ی شیعه و رد افترای کسانی که طریقه‌ی ذهبیه را از طریقه‌ی امامیه بیرون دانسته‌اند.


کتابنامه:
اردبیل در گذرگاه تاریخ، 313/13؛ تاریخ اردبیل و دانشمندان، 214/2؛ تذکره‌ی شعرای آذربایجان، 41/1؛ سخنوران آذربایجان، 19 بعه بعد؛ فهرست نسخه‌های خطی آستان قدس رضوی، 37/4؛ فهرست کتابخانه‌ی مدرسه‌ی عالی سپهسالار، 77/2؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 213/5.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.